شهر چیست؟
گفته شده است که در آغاز، زیستگاه‌های آنها محقر و فقط به شکل کلبه و آلونک بودند و به وسیله چوب‌هایی ساخته می‌شدند که از این طرف و آن طرف فراهم آورده بودند. دیوارها با گل اندوده و سقف‌ها نوک تیز بوده و با حصیر و پوشال پوشیده می‌شدند. اما حالا، تمام خانه‌ها سه طبقه و با ظاهری زیبا هستند...
دیدگاه گرایش های مختلف به شهر
- از نظر جغرافیدانان، شهر منظره ای مصنوعی از خیابانها، ساختمان، دستگاهها و بناهایی است که زندگی شهری را امکان پذیر می سازد. جغرافیدانان، شهر را به عنوان یک واحد مجزا به حساب نیاورده و ارتباط متقابل آن را با منطقه و کشور مورد مطالعه قرار میدهند.
از نظر اقتصاددانان شهری، یک ناحیهی جغرافیایی هنگامی ناحیه ی شهری خوانده میشود که جمعیت زیادی در مساحت کمی از اراضی سکونت داشته باشند. به عبارت دیگر یک ناحیهی شهری بر اساس تراکم جمعیتی بالا تعریف میشود.
- از نظر حقوق دانان، در کشور ایران، مهم ترین عامل تمایز شهر و از روستا داشتن شهرداری (نهاد شهری) می باشد. این گروه از اندیشمندان با استناد به ماده 4 قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری مصوب 15 / 4 / 1362، شهر را تعریف می کنند: «شهر محلی است با حدود قانونی که در محدوده جغرافیایی بخش واقع شده و از نظر بافت ساختمانی، اشتغال و سایر عوامل دارای سیمایی با ویژگیهای خاص خود بوده بطوریکه اکثریت ساکنان دائمی آن در مشاغل کسب، تجارت، صنعت، کشاورزی، خدمات و فعالیتهای اداری اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری از خودکفایی نسبی برخوردارند و کانون مبادلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حوزه جذب و نفوذ پیرامون خود بوده و حداقل دارای ده هزار نفر جمعیت باشد».
- از نظر جامعه شناسان، نقاط شهری معمولاً ارتباط و آشنایی فراوانی با ارزشهای مادی جدید، شیوه های تازه زندگی و نظایر آنها دارند. به عبارت دیگر، نقاط شهری به خاطر ویژگی های مربوط به پویایی خود به عنوان جامعه ای باز، همواره شاهد تحولات ارزشی، فرهنگی و دگرگونی در نظام هنجاری خود می باشند. از این رو، مشاهده کردن ارزشهای فرهنگی جدید در نقاط شهری از دیدگاه جامعه شناسان شهری جریان یا امری موجه می نماید، یعنی در نقاط شهری نمی توان انتظار «ایستایی فرهنگی» را داشت. علت چنین امری برخورد فرهنگها، رو در رو قرار گرفتن ارزشهای مختلف، برخورد با کنشهای متقابل و نتیجتاً یکپارچگی کارکردی در جامعه شهری به خاطر باز بودن منطقه شهری می باشد.
- از نظر تاریخ دانان، ظهور شهر، عنصری کاملاً جدید را در فرآیند تاریخی وارد کرد. در نتیجه تاریخ دانان جزء نخستین کسانی بودند که به مطالعه ی پدیده ی تجمع انسان ها که در شهر به اوج خود می رسد، پرداختند. تاریخ دانان عمدتاً بدان علاقه داشتند که توسعه ی این شکل جدید از زندگی اجتماعی را از نقطه نظر ساختار و سازمان صوری آن، ترسیم کنند. از این رو، بحث درباره ی منشأ شهر، توصیف شهرهای باستانی و دگرگونی آنها تا شهرهای جدید، سهمی قابل توجه در ادبیات تاریخی را به خود اختصاص داده اند. مطالعات پیشین در این زمینه، عمدتاً محتوای سیاسی دارند. تنها در دوره های متأخر بوده است که تاریخ دانان شروع به تشریح شیوه های جدید زندگی در شهرها و رابطه ی شهر و روستا کردند. در این مطالعات، شهرها بیش از هر چیز با مثابه یک واحد سیاسی تلقی می شوند. نام شهر بدان علت به مکانی داده شده است که آن مکان به درجه ی خاصی از خودمختاری سیاسی نسبت به حکومت مرکزی رسیده است، یا خدماتی خاص به واحد سیاسی بالاتری عرضه کرده است و یا سرانجام عملی برای جای دادن خود درون آن واحد و یا در جهت ضوابط قانونی آن انجام داده باشد.
- آمارشناسان، در زمان های مختلف ناچار بوده اند شهر را تعریف کنند زیرا انجام همه پرسی ها و تفسیر آنها نیاز به وجود واحدهای آماری مشخص داشته است. مهم ترین روش های آماری برای تشریح شهر عبارتند از : 1 ) تعریف پهنه ی استقرار شهری و 2 ) تعداد ساکنان.
دیدگاه اندیشمندان مختلف به شهر
شهر از نگاه هنری لوفور - Henri Lefebvre
درباره لوفور: بزرگترین اندیشمند مارکسی پس از مارکس و بیتردید یکی از بزرگترین فیلسوفان دوران ما بوده است. جامعه شناسان میتوانند سپاسگزار او باشند زیرا باعث شد بفهمند دانش آنها از کار مارکس بسیار محدود بوده است. از تألیفهای مهم لوفور میتوان به این موارد اشاره کرد: 1- تولید فضا 2- رسالهی حق به شهر
به نظر هنری لوفور، شهر خوب شهری است که دارای ویژگی های آزادی اراده و خودمختاری، آفرینش گری و اصالت باشد. وی معتقد است که شهر نماینده ی تلاش(بشری)، اراده و خواست(بشری)، سوبژکتیویته و تفکر و تأمل در نقس است. این ها ویژگی ذاتیِ شهر هستند. لوفور به سان مارکس بسترِ فضاییِ مدرنیته را در شهر می یابد.
شهر از نگاه لوئیس مامفورد - Lewis Mumford
درباره مامفورد: منتقد معماری، طراح شهر و تاریخنگار فرهنگی آمریکایی، که نخستین کتابش به نام داستان آرمانشهر و نخستین کار حرفهای او همراه با هنری رایت و کلارنس اشتاین با تأسیس گروه برنامهریزی منطقهای برای مسکن نیویورک و شورای برنامهریزی منظقهای بود. بیشتر کارهای وی معطوف به بررسی و نقد برنامهریزی منطقهای و شهری معطوف است و برخی از کتابهای مهم منتشر شده از وی عبارتند از : 1- شهر در بستر تاریخ (ترجمه احمد عظیمی بلوریان) 2- فرهنگ شهرها (ترجمعه عارف اقوامی مقدم) 3- چوبها و سنگها 4- سالهای قهوهای 5- چشمانداز شهر 7- موقعیت بشر 8- اسطوره ماشین 9- هنر و تکنیک و …
به نظر لوئیس مامفورد معنی فیزیکی وجود یک شهر، محل ثابت، سرپناه پایدار، امکانات دائمی برای جمع شدن، مبادله و ذخیره سازی و معنی اجتماعی شهر، تقسیم اجتماعی کار است که نه تنها در خدمت زندگی اقتصادی است، بلکه به فرآیند فرهنگی نیز کمک می کند. شهر به معنی کامل آن، یک شبکه جغرافیایی، یک سازمان اقتصادی، یک فرآیند صنعتی، نمایشی از عمل اجتماعی و نمادی زیبایی شناسانه از وحدت جمعی است. شهر هنر را پرورش می دهد و خود هنر است. در شهر است که فعالیت های هنرمندانه انسان متمرکز می شود و به اوج در خور اهمیتی دست می یابد. مامفورد مانند همه ی اندیشمندان مکتب اکولوژی/ بوم شناسی، پیشرفت تمدن بشر و توسعه ی اجتماعی – اقتصادی جوامع انسانی را به صورت «چرخه زندگی» تحلیل می کرد؛ یعنی توسعه را نه به شکل مستقیم بلکه منحنی وار می دانست؛ در درون این چرخه زندگی، در جوامع بشری چهار دوره مانند چهار فصل قابل شناسایی است:
1) دوره ی بهار یا دوره ی گل دادن کار توسعه
2 ) دوره ی تابستان یا دوره ی به بارنشستن توسعه
3 ) دوره ی پائیز یا دوره ی پژمردگی تدریجی توسعه
4 ) دوره ی زمستان یا دوره ی توقف توسعه.
مامفورد، مانند چرخه ی زندگی انسان، به چرخه ی توسعه و افت و خیز آن باور داشت؛ از این رو تفکرات بومشناختی را در تمدن غربی، شهرها و شکل شهر نیز به کار می گرفت. لوئیز مامفورد متفکر برجسته شش مرحله را برای توسعه ی شهر بیان کرده است. او همچنین شهرها را بر اساس نظم و ترتیب اجتماعی در مقایسه با جنبه های فیزیکی تقسیم بندی کرده است.
شهر از نگاه توماس گریفت تیلور - Thomas Griffith Taylor
درباره تیلور: وی از معروفترین جغرافیدانان نیمهی اول قرن بیستم بود و کتاب خود تحت عنوان جغرافیای شهری را در سال 1946 منتشر کرد
به عقیده ی گریفت تیلور شهر چهار مرحله به شرح زیر را پشت سر می گذارد :
1 ) طفولیت: در این مرحله شهر هنوز به مناطق مشخص و مجزایی تقسیم نشده است.
2 ) مرحله جوانی: در این مرحله، مغازه ها از مساکن مجزا می شوند و تعداد اندکی کارخانه در شهر شکل گرفته است.
3 ) بلوغ: در این مرحله شهر به مناطق مجزای مسکونی، تجاری و صنعتی تقسیم میشود.
4 ) پیری: این مرحله نشان دهنده زوال فیزیکی اکثر قسمت های شهر است. لازم به ذکر است که تغییر از یک مرحله به مرحله ی دیگر ضرورتاً به معنای پیشرفت نیست. برای نمونه، یک شهر در مرحله جوانی ممکن است کاملاً مطمئن و قابل آسایش باشد، اما هنگامی که به مرحله بلوغ و بزرگسالی می رسد به دلیل پر جمعیتی دارای عملکرد بسیار مأیوسانه ای برای زندگی انسانها می شود.
شهر از نگاه پاتریک گدس - Patrick Geddes
درباره گدس: زیست شناس اسکاتلندی ، شاگرد «تی،اج،ماکس لی»، او ابتدا استاد گیاه شناسی بود. سپس به بررسی آینده اجتماعات انسانی از دید تحول گرایانه پرداخت. در این زمینه که افق در مقابلش باز بود، به خصوص با توجه به آثار جغرافیدان فرانسوی و «لوپله» جامعه شناسی ، عمیقاً به شهرسازی علاقه مند گردید. به این منظور او لزوم بازگشت به یک بررسی همه جانبه مقدماتی را یادآور شد. برخی از پاتریک گدس به عنوان پدر برنامه ریزی شهری یاد می کنند.
پاتریک گدس شهرها را عموماً به سه طبقه، یعنی اولیه، ثانویه و ثالث تقسیم بندی کرده است. شهر های اولیه عمدتاً نیازهای بشری همانند دهکده های کشاورزی را تولید می نمایند. شهرهای ثانوی به مثابه مرکز مبادلات برای مثال همچون شهرهای بازاری عمل می کنند. شهرهای ثالث تسهیلات آموزشی، تفریحی و مسکونی را فراهم می نمایند. کاملاً آشکار است شهری که فقط در یک طبقه قرار گیرد، وجود ندارد، بنابراین شهرها اغلب ترکیبی عمل می نمایند.
شهر از نگاه ابن خلدون - Ibn Khaldun
درباره ابن خلدون: ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حضرمی معروف به ابن خلدون تاریخنگار و جامعه‌شناس مشهور عرب بود که در سال ۷۳۲ ه‍جری قمری/ ۱۳۳۲ میلادی در تونس به دنیا آمد. او جامعه‌شناسی را بنیان نهاد. علمی که ما امروزه به آن جامعه‌شناسی می‌گوییم و برای شناخت و بررسی اخبار تاریخی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در واقع علم اصول تاریخ است.
ابن خلدون تاریخ دان تونسی یک چرخه ی تطوری مطرح می کند که شهرنشینی بخشی از آن است. پدیده ی بادیه نشینی با عصبیت یعنی با احساس تعلق به یکدیگر و همبستگی قومی – قبیله ای میان بادیه نشینان، همراه است. این احساس در بین آنها بسیار قدرتمند است و سبب می شود که بتوانند در دفاع و تهاجم موفقیت های زیادی داشته باشند. بدین ترتیب بادیه نشینان موفق می شوند به شهرها حمله کرده و این حملات را آنقدر تداوم دهند تا شهر از نقس بیفتد و تسلیم شود. آنها سپس دست به غارت شهر می زنند و خود در آن مستقر و به شهروندان جدید تبدیل می شوند. از نسل دوم، بادیه نشینان پیشین، عصبیت خود را به تدریج از دست می دهند زیرا رفاه ناشی از شهرنشینی دائماً نیاز به استفاده از سازوکارهای همبستگی قومی – قبیله ای را کاهش می دهد. در نتیجه شهرنشینان جدید رفته رفته قدرت تدافعی و تهاجمی خود را نیز از دست می دهند و هر چه بیش از پیش شکننده می شوند. این شکنندگی در نسل سوم شهرنشینان به اوج خود می رسد. در این زمان فساد ناشی از رفاه شهری و کاهش عصبیت به اوج خود رسیده است و شهر دیگر نمی تواند در مقابل حملات بادیه نشینان مقاومت کند و سرانجام تسلیم آنها خواهد شد و دور جدیدی از تطور آغاز می شود.
شهر از نگاه فارابی - Farabi
درباره فارابی: ابونصر محمد بن محمد فارابی از بزرگترین فلاسفه و دانشمندان ایرانی عصر طلایی اسلام است. فارابی در علم، فلسفه، منطق، جامعه‌شناسی، پزشکی، ریاضیات و موسیقی تخصص داشت. بیشترین آثار او در زمینه فلسفه، منطق، جامعه‌شناسی و همچنین دانشنامه‌نویسی بود. وی نخستین فیلسوفی است که در دورهٔ اسلام ظهور کرده و روی همین اصل او را «استاد الفلاسفه» می‌نامند.
فارابی فیلسوف ایرانی تبار بخش بزرگی از زندگی فکری خود را صرف معرفی تفسیر اندیشه های فیسلوفان یونانی همچون افلاطون و جالینوس و به خصوص ارسطو کرد و توانست لقب معلم ثانی (بر روی الگوی لقب ارسطو : معلم اول) را به خود اختصاص دهد. اندیشه های فارابی درباره ی شهر و سیاست عمدتاً در کتاب هایی چون کتاب آراء اهل المدینه الفاضله و کتاب السیاسه مطرح شده اند. فلسفه ی فارابی به شدت تحت تأثیر فلسفه ی یونانی و به ویژه ارسطو است و او نیز همچون بسیاری دیگر از فلاسفه اسلامی تلاش می کند از یک سو آرای افلاطون و ارسطو را با یکدیگر و از سوی دیگر با باورهای و اعتقادات دینی و و فلسفی اسلامی سازش دهد. از این رو، برای فارابی نیز انسان موجود اجتماعی است که بالاترین هدف در زندگی او دستیابی به سعادت است و برای این کار نیاز به سازمان یافتگی ای دارد که می تواند آن را در شهر یا مدینه بیابد.
اجتماع های انسانی به باور او به سه نوع تقسیم می شوند : نخست جوامع بزرگ که عبارتند از «جامعه ی ملل بسیار در اجتماع و تعاون» (السیاسات المدینه)، دوم جوامع میانه یعنی «اجتماع ملتی در جزئی از معموره» (آراء اهل المدینه الفاضله) و سوم جوامع کوچک یعنی «اجتماع اهل شهری در جزئی از سرزمین ملتی» (السیاسات المدینه). اجتماع های غیر کامل عبارتند از اجتماعات در «دیه ها، محله ها، کوچه ها و خانه ها». هدف نهایی مدینه، سعات است که به وسیله ی تعاون در شهر امکان پذیر خواهد بود و معیار فاضله بودن مدینه دستیابی به این هدف است.
فارابی دیدگاهی اندامگرا دارد که بعدها در ابن خلدون نیز با آن رو به رو می شویم. وی شهر را به جسم آدمی تشبیه می کند که باید کامل، خوش ترکیب و با توزیع مناسب و درست کارکردها باشد. سلسله مراتب یک ضرورت است، ریاست قلب و ترتیب اندام های خدمتگذار تا آخرین حد که دیگر اندامی خدمتگذاری ندارد. دیدگاه فارابی کاملاً کارکردی است چنانکه می گوید: « اعضای مدینه بر حسب فطرت های گوناگون که دارند هر کدام را بهر کاری ساخته اند » و با اینکه همچون در بدن در مدینه ی فاضله نیز « اجزا به یکدیگر مرتبط اند و بعضی بر بعضی دیگر مقدم اند و یا بعضی دیگر مؤخر»
فارابی دیدگاهی اندامگرا دارد که بعدها در ابن خلدون نیز با آن رو به رو می شویم. وی شهر را به جسم آدمی تشبیه می کند که باید کامل، خوش ترکیب و با توزیع مناسب و درست کارکردها باشد. سلسله مراتب یک ضرورت است، ریاست قلب و ترتیب اندام های خدمتگذار تا آخرین حد که دیگر اندامی خدمتگذاری ندارد. دیدگاه فارابی کاملاً کارکردی است چنانکه می گوید: « اعضای مدینه بر حسب فطرت های گوناگون که دارند هر کدام را بهر کاری ساخته اند » و با اینکه همچون در بدن در مدینه ی فاضله نیز « اجزا به یکدیگر مرتبط اند و بعضی بر بعضی دیگر مقدم اند و یا بعضی دیگر مؤخر»
منابع
- شیعه، اسماعیل (1389)؛ مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری، انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران
- درکوش، سعید عابدین (1389)؛ درآمدی به اقتصاد شهری، انتشارات مرکز دانشگاهی، تهران
- شیخی، محمدتقی (1389)؛ جامعه شناسی شهری، انتشارات شرکت سهامی انتشار، تهران
- کامیار، غلامرضا (1393)؛ حقوق شهری و شهرسازی، انتشارات مجد، تهران
- فکوهی، ناصر(1394)؛ انسان¬شناسی شهری، نشر نی، تهران
- شکوئی، حسین (1389)؛ دیدگاههای نو در جغرافیای شهری، انتشارات سمت، تهران
- رفیعیان، مجتبی و همکاران(1394)؛ دگرگونی اندیشه در نظریهی برنامهریزی، انتشارات آرمانشهر، تهران
- ترکمه، آیدین (1394)؛ درآمدی بر تولید فضای هانری لوفور، انشارات تیسا، تهران
- زیاری، کرامت الله (1393)؛ اصول و روش های برنامه ریزی منطقه ای، انتشارات دانشگاه تهران
- فکوهی، ناصر(1394)؛ انسان شناسی شهری، نشر نی، تهران
